W przeszłości otępienie lub inaczej demencja, było klasyfikowane jako naturalny aspekt procesu starzenia się mózgu. W obecnych czasach problemów z pamięcią i pozostałych symptomów demencji nie wiąże się z naturalnym procesem starzenia się. W jaki sposób poznać, że dana osoba zmaga się z demencją? Poznanie zarówno przyczyn, objawów, leczenia, metod opieki jak i możliwości mających na celu profilaktykę osób żyjących z demencją jest szczególnie kluczowe z punktu widzenia ich opiekunów.

Czym jest demencja?

Na przestrzeni lat powstało wiele mitów na temat demencji, które w dalszym ciągu są niestety rozpowszechniane. Demencja-otępienie jest zespołem objawów, które są konsekwencją uszkodzenia centralnego układu nerwowego, czyli mózgu. Mówimy tu w szczególności o takich objawach jak: problemy z samodzielnym funkcjonowaniem, problemy z wykonywaniem prostych znanych choremu czynności, kłopoty z zapamiętywaniem nowych informacji i ogólne problemy z pamięcią. Występują również problemy z koncentracją uwagi, sprawnością podejmowania decyzji i komunikacją z otoczeniem.

Demencja jest kompleksową nazwą grupy symptomów, jest syndromem, nie jest ani natomiast terminem określającym chorobę. Głównym następstwem demencji jest trwałe uszkodzenie neuronów, które w konsekwencji prowadzi do niewydolności mózgu. Oprócz wspomnianych wcześniej problemów w funkcjonowaniu poznawczym, często chory mierzy się z depresją i innymi problemami natury emocjonalnej. Pamiętajmy, że problemy te zawsze mają swoją przyczynę, najczęściej jest to trudna do nazwania przez chorego potrzeba czy problemy natury somatycznej, takie jak infekcja, ból czy dyskomfort (np. zaparcie).

Jakie są przyczyny otępienia?

Do głównych przyczyn demencji zaliczamy chorobę Alzheimera, ponieważ ponad 60% osób chorujących na demencję to osoby zmagające się z tą chorobą. Inne przyczyny, które mogą prowadzić do zmian neurodegeneracyjnych w mózgu, których obraz odpowiada demencji to zmiany w przebiegu miażdżycy naczyń oraz inne zmiany, które nieuchronnie prowadzą do trwałego uszkodzenia mózgu. W ostatnim czasie bardzo dużo mówi się o mieszanej formie demencji, gdzie mamy zarówno zmiany w mózgu odpowiadające chorobie Alzheimera oraz zmiany naczyniowe.

Przyczyny demencji

Jak można zauważyć powyżej istnieje co najmniej kilka przyczyn demencji, które różnicują również objawy adekwatne do danego rodzaju. Do każdej z nich zostały przypisane charakterystyczne cechy.

Demencja o podłożu alzheimerowskim:

• trudno zauważalny początek choroby,
• progresywny przebieg,
• zauważalne problemy z pamięcią, które są bardzo widoczne w tym rodzaju otępienia.

Otępienie z ciałkami Lewy’ego:

• problemy z chodem, częste upadki,
• trudności w rozumieniu języka i myśleniu abstrakcyjnym,
• drżenia pojawiające się w trakcie wykonywania czynności,
• omamy wzrokowe (chorzy widzą często zwierzęta i dzieci).

Otępienie czołowo – skroniowe:

• trudności w podejmowaniu racjonalnych decyzji i samodzielnym dokonywaniu wyborów,
• odhamowanie (nieadekwatne reakcje, nieakceptowalne społecznie, np. używanie wulgaryzmów przez osoby, które wcześniej nie posługiwały się nimi – wynika to z uszkodzeń neuronów w płacie czołowym),
• problemy z mową i jej rozumieniem.

Otępienie naczyniopochodne:

• przeważnie gwałtowny początek choroby,
• zazwyczaj powiązane z udarem mózgu lub innymi chorobami np. naczyń,
• fluktuacyjny przebieg choroby.

Jednym z podstawowych czynników wpływających na zwiększenie ryzyka wystąpienia demencji jest wiek danej osoby. Wraz z upływem lat, rośnie ryzyko pojawienia się u człowieka otępienia. Zgodnie z aktualną wiedzą na temat demencji, wiek nie determinuje jej wystąpienia, jednak osoby starsze są bardziej podatne na zachorowanie.

W przypadku demencji o podłożu naczyniowym, można wyróżnić szereg faktorów mogących mieć wpływ wzrost ryzyka wystąpienia choroby. Wśród nich znajdują się m.in.: palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, niezbilansowana dieta, nadwaga i otyłość, brak aktywności fizycznej, niewłaściwie dobrane leki, zaburzenia gospodarki lipidowej i nieleczone nadciśnienie tętnicze.

Do grupy rzadziej spotykanych przyczyn demencji można zaliczyć m.in.: chorobę Parkinsona, chorobę Creutzfeldta-Jakoba, a także kiłę ośrodkowego układu nerwowego.

Przyczyny tzw. pseudodemencji mogą mieć również odwracalny charakter, takie jak m.in.: niedoczynność tarczycy, niedobór witaminy B12, boreliozę, zaburzenia depresyjne i guzy ośrodkowego układu nerwowego.

Demencja – objawy

Na wstępie należy zaznaczyć, że nie istnieje jednolity wzorzec objawów demencji. W zależności od jej przyczyny, u osoby dotkniętej schorzeniem mogą pojawiać się różnorodne symptomy.

Wczesne stadium demencji

Pierwszy etap demencji najczęściej jest nie lada problemem do zauważenia, mimo dynamicznej intensyfikacji objawów. Demencja powoduje, że u chorego pojawiają się problemy z zapamiętywaniem podstawowych rzeczy dotyczących życia codziennego (w tym np. pracy czy obowiązków domowych). Ponadto, występują symptomy, jak m.in.:

• problemy z nauką nowych rzeczy i zapamiętywaniem nowych informacji,
• zapominanie słów i problemy z wymową,
• wrażenie obcości w znajomych miejscach,
• poczucie obojętności,
• zanik zainteresowań i pasji.

W tej fazie otępienia pacjent rzadko miewa zaburzenia koordynacji ruchowej.

Środkowe stadium demencji

Stopień sprawności człowieka dotkniętego schorzeniem jest zależny od fazy choroby, w której dana osoba się aktualnie znajduje. Z reguły późniejsze etapy demencji dostarczają negatywne zmiany dla zdrowia i podstawowych funkcji poznawczych. Objawy demencji są z reguły lepiej widoczne dopiero w kolejnych etapach, kiedy to stan zdrowia pacjenta ulega znacznemu pogorszeniu. Wśród najpopularniejszych znajdują się m.in.:

• wrażenie obcości, a czasem nawet zagubienia np. we własnym domu,
• pogłębiające się komplikacje w komunikacji z otoczeniem,
• zaburzenia funkcji poznawczych polegające na zapominaniu prawie wszystkich nowych informacji oraz z odtwarzaniem imion członków rodziny i przyjaciół,
• problemy z liczeniem,
• utrata łaknienia,
• dostrzegalne zmiany w zachowaniu, np. chory jest często rozdrażniony, a czasem nawet agresywny (może być to związane z brakiem umiejętności werbalizacji swoich potrzeb),
• nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne, np. głośne dźwięki czy światło,
• gwałtowne i nagłe zachowania (wynikające głównie z lęku),
• problemy z koordynacją ruchową i zaburzenia równowagi.

Na tym etapie przebiegu choroby, pacjent powinien przebywać pod stałą opieką.

Późne stadium demencji

Demencja na późnym etapie sprawia, że pacjent potrzebuje ciągłej opieki i kontroli. Najczęściej chory traci sprawność do samodzielnego życia i przejawia szereg poważnych symptomów. Objawy demencji w tym stanie komplikują również funkcjonowanie w społeczeństwie, a wśród nich można wymienić m.in.:

• poczucie wszechogarniającej dezorientacji, np. pacjent może nie wiedzieć, gdzie jest i jaki jest aktualnie dzień,
• intensyfikacja zakłóceń sprawności działania,
• problemy z wykonywaniem, nawet najprostszych czynności, takich jak: jedzenie, wydalanie, zmiana pozycji,
• w miarę przebiegu choroby u pacjenta mogą występować urojenia oraz omamy, które są konsekwencją uszkodzeń neuronów mózgowych,
• silne wahania nastroju, płaczliwość, podwyższony poziom lęku.

Późny etap demencji charakteryzuje się również występowaniem różnego typu nieprawidłowości, które wpływają w bezpośredni sposób na komfort życia osoby chorej, a także warunkują konieczność opieki nad nią. Zalicza się do nich m.in.: zespół zachodzącego słońca, zespół majaczeniowy czy wędrowanie.

Występowanie objawów demencji jest uzależnione od indywidualnego przebiegu choroby u danego pacjenta. Dla przykładu: choroba Alzheimera wpływa najwyraźniej na zaburzenia pamięci, a otępienie czołowo-skroniowego oddziałuje na zmiany zachowania i komplikacje z komunikacją z otoczeniem.

Demencja – jak wygląda profilaktyka demencji?

Z różnych względów nie możemy zupełnie zapobiec pojawieniu się demencji u osób starszych. Przede wszystkim nie mamy możliwości zatrzymania procesu starzenia się mózgu. Najważniejszym działaniem profilaktyki demencji jest prowadzenie zdrowego trybu życia poprzez regularną aktywność zarówno fizyczną, jak i psychiczną. Kluczowe w tym procesie jest również unikanie dostępnych używek, m.in. alkoholu czy papierosów. Właściwie zbilansowana dieta we wszystkie wartości odżywcze wpływa na zmniejszenie ryzyka zachorowania. Ważnym punktem jest także utrzymywanie odpowiedniej masy ciała.

Ćwiczenia dla mózgu i poprawy sprawności umysłowej są niezwykle ważne dla profilaktyki choroby. Zaleca się tutaj przede wszystkim czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek czy gry planszowe. Trening mózgu jest szczególnie istotny dla seniorów, gdyż pozwala zachować dobrą kondycję psychiczną i dobre samopoczucie przez całe życie. Na nastrój i ogólny stan zdrowotny chorych na demencję wpływa odpowiednia ilość snu. Nie można również zapominać o odpowiedniej higienie osobistej, jednak czasem należy pomóc osobie chorej z tego typu czynnościami.

Leczenie demencji

Aktualnie pomimo ciągle prowadzonych badań nad nowymi terapiami lekowymi skierowanymi na skuteczne leczenie demencji nie dysponujemy lekiem, który przynosiłby zadawalające efekty. Co więcej cały czas nie wiemy też, dlaczego u jednych choroba pojawia się, a u innych nie. To bardzo utrudnia znalezienie skutecznej terapii. Można zatem powiedzieć, że nie mamy skutecznego leczenia, które prowadziłoby do całkowitego wyzdrowienia chorego. Co najwyżej możemy spowolnić postęp choroby, o ile chory zareaguje w oczekiwany sposób na konkretny lek.

W przypadku pacjentów z demencją typu alzheimerowskiego zazwyczaj stosowane jest leczenie farmakologiczne. Chorzy powinni przyjmować leki z grupy inhibitorów acetylocholinoesterazy, co może wpływać pozytywnie na ich stan zdrowia poprzez wzrost ilości acetylocholiny, jednego z neuroprzekaźników, w ośrodkowym układzie nerwowym.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że taka metoda leczenia nie skutkuje całkowitym cofnięciem się objawów. Terapia farmakologiczna pozwala jedynie zahamować tempo rozwoju demencji. W związku z tym bardzo ważne jest, aby osoba, u której przypuszczana jest demencja, w jak najkrótszym czasie trafił do odpowiedniego specjalisty (najlepiej neurologa lub geriatry). Im szybciej zostanie wdrożona kuracja, tym większe prawdopodobieństwo na łagodniejszy przebieg choroby. Pamiętajmy jednak, że najważniejszą metodą terapeutyczną w demencji jest OPIEKA, bo jak mówi światowej sławy ekspert od demencji Teepa Snow: „Dopóki nie mamy leku jest OPIEKA!”.

Kilka porad dla opiekunów chorych na otępienie

Aktualnie istnieje sporo metod, których zadaniem jest poprawa jakości życia osób żyjących z demencją. Jednym ze skutecznych, niefarmakologicznych sposobów jest aktywizacja. Otępienie powoduje szereg zmian w mózgu chorego i z powodu utraty samodzielności wymaga on wsparcia w codziennym funkcjonowaniu. Podstawową, złotą zasadą jest: „wspieraj, nie wyręczaj”! Pamiętajmy, że raz „odebrana sprawność” w demencji może już nie wrócić. Warto zatem wykazać się z jednej strony cierpliwością, z drugiej zaś determinacją, by dać szansę choremu na zrobienie tego, co może jeszcze sam lub z niewielką pomocą opiekuna.

Demencja wywołuje również poczucie samotności i wykluczenia społecznego. Stąd niezwykle istotne jest, aby chory miał kontakt i oparcie w bliskich.

Praca z osobą żyjącą z demencją jest niezwykle wymagająca, jednak przynosi nieocenioną satysfakcję i niejednokrotnie nieoczekiwanie wyrażoną wdzięczność chorego.