Odwodnienie to stan chorobowy, który jest wynikiem nadmiernej utraty wody i/lub elektrolitów przez organizm powodujący poważne konsekwencje zdrowotne. Jest on częstym problemem osób w starszym wieku i występuje znacznie częściej niż jest rozpoznawane.

W zależności od rodzaju zaburzeń równowagi wodno-elektrolitowej (stopnia utraty wody i elektrolitów przez organizm) wyróżniamy 3 rodzaje odwodnienia:

• hipertoniczne – spowodowane większą utratą wody niż elektrolitów;
• hipotoniczne – spowodowane większą utratą elektrolitów niż wody;
• izotoniczne – spowodowane utratą takiej samej ilości wody i elektrolitów.

U osób starszych najczęściej mamy do czynienia z odwodnieniem hipertonicznym. Przyczyną tego rodzaju odwodnienia zazwyczaj jest picie zbyt małej ilości wody (płynów) z powodu typowego dla osób starszych zmniejszenia pragnienia. Innymi przyczynami tego rodzaju odwodnienia są stany zwiększające utratę wody przez przewód pokarmowy (biegunka, wymioty), skórę (gorączka) i nerki (cukrzyca – wydalanie z moczem nadmiaru cukru, przewlekła niewydolność nerek):

U osób starszych istnieje również zwiększone ryzyko wystąpienia odwodnienia hipotonicznego i izoosmotycznego. Wystąpienie tych rodzajów odwodnienia może być spowodowane stosowaniem leków moczopędnych i oznacza konieczność zmiany leku lub jego dawki przez lekarza prowadzącego.

Co sprzyja odwodnieniu u osób starszych?

Odwodnieniu u osób w starszym wieku sprzyjają następujące czynniki:

• fizjologiczne, związane z procesem starzenia się, zmniejszenie zawartości wody w organizmie i zmniejszone pragnienie (osoba starsza nie ma świadomości konieczności picia), zaburzone procesy termoregulacji (podczas wzrostu temperatury);
• zaburzenia połykania (strach przed zakrztuszeniem się);
• unieruchomienie lub ograniczenia sprawności ruchowej (unikanie korzystania z toalety, skrępowanie z powodu nietrzymania moczu);
• trudności komunikacyjne i osłabienie funkcji poznawczych (np. w chorobie Alzheimera), utrudniające Podopiecznemu sygnalizowanie własnych potrzeb;
• zaburzenia nastroju (depresja, apatia, uczucie izolacji);
• choroby przewlekłe (w tym głównie nerek, cukrzyca, choroby układu krążenia);
• ostre zachorowania (głównie biegunka, wymioty, gorączka);
• niektóre leki (głównie moczopędne, środki przeczyszczające, leki stosowane w chorobie Parkinsona i depresji).

Jakie objawy i dolegliwości zgłaszane przez Twojego Podopiecznego powinny wzbudzić Twój niepokój?

Objawy odwodnienia u osób starszych są mało charakterystyczne, czasami trudne do zauważenia i niesłusznie traktowane jako typowe cechy starości lub objawy licznych w tym wieku chorób przewlekłych. Do najważniejszych objawów odwodnienia należą:

•  spierzchnięte wargi;
• uczucie suchości w ustach;
• utrata elastyczności skóry i zapadnięte oczy;
• przyspieszona akcja serca;
• spadek ciśnienia tętniczego krwi;
• bóle i zawroty głowy;
• zaburzenia koncentracji;
• nadmierne pobudzenie, nerwowość lub senność;
• zaburzenia świadomości;
• zaburzenia widzenia;
• uczucie osłabienia;
• zaparcia;
• zmniejszenie ilości oddawanego moczu, częstsze infekcje układu moczowego;
• skłonność do upadków.

Ile płynów powinna wypijać osoba starsza?

Średnie zapotrzebowanie na wodę (płyny) u osoby dorosłej wynosi 30-35 ml na każdy kilogram masy ciała. Zaleca się, by spożycie wody nie było niższe niż 1,5 litra na dobę.
W przypadku osób starszych, zapotrzebowanie na wodę (płyny) jest zależne od wielu czynników, takich jak:

• płeć;
• masa ciała (zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie);
• aktywność fizyczna/ możliwość poruszania się;
• temperatura ciała (gorączka);
• temperatura otoczenia, wilgotność powietrza;
• choroby przewlekłe (nerek, układu krążenia, cukrzyca);
• zażywane leki (moczopędne, środki przeczyszczające, leki stosowane w chorobie Parkinsona i depresji).

Dlatego w przypadku seniora, dzienne zapotrzebowanie na wodę wylicza się bardziej precyzyjnie i wynosi ono łącznie:

• 100 ml na kilogram − na pierwsze 10 kg masy ciała
• 50 ml na kilogram − na kolejne 10 kg
• 15 na kilogram − na pozostałe kilogramy masy ciała.

Jak to obliczyć w praktyce – przykład?
Osoba o masie 65 kg − dzienne zapotrzebowanie na wodę będzie wynosiło:

10 x 100 ml + 10 x 50 ml + 45 x 15 ml = 2 175ml.

UWAGA!
• Jeżeli Twój podopieczny cierpi na niewydolność nerek lub serca – ilość przyjmowanych przez niego płynów powinna być ściśle kontrolowana i dostosowana do zaleceń lekarza prowadzącego;
• Zapotrzebowanie na wodę/płyny zawsze wzrasta w sytuacji wysokiej temperatury otoczenia i w gorączce.

Jak zapobiegać odwodnieniu u osób starszych?

• Poinformuj swojego podopiecznego i jego bliskich o konieczności wypijania w ciągu dnia zalecanej ilości płynów (co najmniej 1500 ml), nawet przy braku pragnienia (zaleca się częstsze picie mniejszych ilości płynów);
• Pamiętaj, że nawodnienie Podopiecznego powinno być prowadzone stopniowo, zbyt gwałtowne nawadnianie może pogorszyć stan osoby starszej;
• W przypadku najczęściej występującego u osób starszych odwodnienia (utrata wody, bez utraty elektrolitów), nawodnienie polega na uzupełnianiu niedoboru wody płynami nie zwierającymi elektrolitów, najlepiej podawać do picia wodę lub niesłodzoną, słabą herbatę;
• Unikaj podawania napojów działających odwadniająco, moczopędnie, zawierających kofeinę, teofilinę, a więc kawy, mocnej herbaty;
• Jeżeli Twój podopieczny zażywa leki moczopędne – dopilnuj, by zażywał je regularnie i we właściwych dawkach, obserwuj czy u Twojego podopiecznego nie występują objawy odwodnienia;
• Jeżeli odwodnieniu u Twojego podopiecznego towarzyszą jakiekolwiek niepokojące objawy (znacznie przyspieszona lub zwolniona, nieregularna praca serca) – skontaktuj się z lekarzem prowadzącym Twojego podopiecznego;
• Zapewnij swojemu Podopiecznemu stały i łatwy dostęp do płynów (wody, herbaty – najlepiej niesłodzonej);
• W przypadku, gdy Twój Podopieczny nie jest w stanie sam sięgnąć po coś do picia (jest unieruchomiony, nie pamięta lub nie odczuwa potrzeby picia) – podawaj coś do picia w małych ilościach, częściej;
• Pamiętaj, że woda znajduje się także w świeżych warzywach i owocach oraz zachęcaj Podopiecznego do ich spożywania – o ile nie ma przeciwwskazań, wnikających z ogólnego stanu zdrowia, takich jak np. cukrzyca.

PAMIĘTAJ! Nawet nieznaczne odwodnienie u osoby starszej może stać się przyczyną nagłego pogorszenia stanu zdrowia, prowadzić do zaostrzenia chorób współistniejących, a nawet zagrażać życiu.

Autor tekstu: Ewa Kawalec-Kajstura, dr n. o zdr., mgr pielęgniarstwa, specjalista w dziedzinie pielęgniarstwa geriatrycznego