Rozmowa z dr Agnieszką Smrokowską-Reichmann, doktorem nauk humanistycznych, etykiem, adiunktem w Katedrze Terapii Zajęciowej Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie
– Czym tak naprawdę jest aktywizacja osób z demencją? Jakie są jej cele?
– Wychodząc z ogólnej perspektywy, aktywizację osób z demencją można określić jako zaspokajanie podstawowej potrzeby, którą odczuwa każdy człowiek. Człowiek jest bowiem istotą zajęciową, to znaczy, że pragnie i dąży do podejmowania aktywności. Oczywiście, w zależności od wieku, stanu zdrowia i sprawności osoby ta aktywność przybiera bardzo różne formy. Błędem jest jednak sądzić, że choroby typu demencyjnego są równoznaczne z pasywnością i bezczynnością seniora.
Aktywizacja seniorów z demencją oprócz wspominanego powyżej znaczenia antropologicznego, posiada także znaczenie terapeutyczne. Aktywizacja wspomaga osiąganie takich celów, jak:
- deeskalowanie zachowań problemowych występujących u seniora z demencją,
- opóźnianie tempa progresji choroby demencyjnej,
- budowanie kontaktu między seniorem a jego najbliższym otoczeniem,
- przeciwdziałanie ryzyku deprywacji sensorycznej (ograniczenie lub całkowite pozbawienie dopływu bodźców działających na jeden lub kilka zmysłów) u seniora,
- sensowne i przyjemne zapełnianie nadmiaru wolnego czasu seniora.
Senior, który jest regularnie i w odpowiedni sposób aktywizowany to jednocześnie senior, który:
- lepiej współpracuje z opiekunem,
- jest mniej sfrustrowany i bardziej stabilny emocjonalnie,
- częściej zachowuje normalny rytm okołodobowy,
- może pomimo choroby demencyjnej wciąż cieszyć się pewną jakością życia.
– Jakie są metody i techniki aktywizacji osób z demencją? Proszę o podanie przykładów.
– Formy aktywizowania seniora z demencją muszą być dostosowane do fazy rozwoju choroby demencyjnej. Na etapie predemencyjnym i we wczesnej demencji aktywizacja dotyczy przede wszystkim sfery poznawczej i funkcjonalnej. Zatem aktywizując tego seniora, zmierzamy do tego, aby ćwiczyć z nim: spostrzeganie, zapamiętywanie, dobieranie słów, formułowanie zdań, porządkowanie, ocenianie, wybieranie, myślenie asocjacyjne, myślenie w związkach przyczynowo-skutkowych, ale także czynności z zakresu samoobsługi (ubieranie się, higiena osobista, przygotowywanie i spożywanie posiłków, lokomocja).
Z seniorem prowadzi się tzw. trening mózgu, który u seniorów zdezorientowanych pod względem czasu i przestrzeni przybiera często formę treningu orientacji w rzeczywistości (Reality Orientation Training). Popularnymi ćwiczeniami w ramach treningu mózgu jest np.: rozwiązywanie krzyżówek, układnie puzzli, gra w gry planszowe i logiczne, ćwiczenia z literami, wyrazami i liczbami, kolorami, kształtami, gry na skojarzenia itd.
W miarę progresji choroby demencyjnej trening mózgu staje się coraz mniej efektywny, a wreszcie zupełnie niemożliwy. Należy wtedy stosować aktywizację sensoryczną i sensomotoryczną, a także wykorzystywać podejście walidacyjne. Można tu oprzeć się na:
- elementach koncepcji Toma Kitwooda Person-Centered Care,
- walidacji gerontologicznej Naomi Feil,
- a także stymulacji bazalnej Andreasa Fröhlicha.Propozycje aktywizacyjne dla tej grupy seniorów powinny m. in.:
- dostarczać wrażeń sensorycznych,
- odwoływać się do pamięci długotrwałej i/lub rytuałów,
- być dzielone na etapy częściowe,
- być możliwe do realizowania niewerbalnego,
- dawać gwarancję odniesienia sukcesu.Przy czym nie jest ważne osiągnięcie konkretnego celu, ale sam proces przeprowadzania czynności przez seniora. Zatem może to być np. składanie wypranych ręczników, przeglądanie zawartości szuflady lub torebki, nacieranie rąk kremem, nawijanie wełny na kłębek, sortowanie śrubek czy guzików, karmienie ptaków, spacerowanie, oglądanie kolorowych albumów itd. Ważne, aby takie czynności, mimo swojej prostoty, nie miały charakteru infantylizującego seniora.
– Czy możliwa jest aktywizacja osób z głęboką demencją? Jeśli tak, jaki ma na nie wpływ?
– Aktywizacja osób z głęboką demencją jest jak najbardziej możliwa, wręcz wskazana. Również w fazie daleko posuniętej demencji seniorzy pragną być aktywni i jeżeli nie otrzymają odpowiedniej oferty aktywizacyjnej, wówczas sami, na własną rękę, szukają sobie zajęcia, co doprowadza często do sytuacji problemowych, w tym agresji i autoagresji seniora.
W późnym stadium demencji aktywizacja seniora działa przede wszystkim deeskalacyjnie, przeciwdziała monotonii i nudzie oraz zapobiega deprywacji sensorycznej, a także wycofaniu się seniora, stanowiącemu częsty problem na tym etapie choroby. Tym samym poprawia się samopoczucie i stan emocjonalny seniora. Jest to szczególnie ważne w tej fazie progresji choroby, kiedy porozumienie z seniorem na płaszczyźnie poznawczej jest bardzo trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Należy pamiętać, że seniorzy w głębokiej demencji są często nieosiągalni dla komunikacji werbalnej. Aktywizacja to jedna z niewielu dostępnych jeszcze dróg nawiązania kontaktu z tymi podopiecznymi. Oczywiście musi to być aktywizacja odpowiednio dobrana, jak zaznaczyłam powyżej.
– Czy opiekun, który nie ma specjalistycznego wykształcenia, może poprawnie dobrać właściwe metody aktywizowania osoby z demencją? Jeśli tak, to w jaki sposób może to zrobić?
– Brak specjalistycznego wykształcenia opiekuna stanowi z pewnością pewne utrudnienie w doborze i przeprowadzaniu aktywizacji seniorów z demencją. Zawodem w pierwszym rzędzie odpowiedzialnym za tego typu interwencję terapeutyczną jest zawód terapeuty zajęciowego, w którym to zawodzie zarówno w Polsce, jak i na świecie można uzyskać tytuł licencjata lub magistra. Tak dogłębne kształcenie nie jest jednak potrzebne w zawodzie opiekuna. Na potrzeby swojej roli zawodowej opiekunowi wystarczy zapoznanie się z niektórymi wybranymi aspektami aktywizacji seniorów z demencją. Dlatego tak ważny jest dobrze przemyślany i poprawny pod względem merytorycznym program kształcenia opiekunów.
Na pewno rozwiązaniem idealnym byłaby dodatkowa możliwość konsultowania się opiekuna z terapeutą zajęciowym. Gdy jednak takiej możliwości nie ma, w zupełności wystarczające będzie przejście przez opiekuna odpowiedniego kursu i uzyskanie zaliczenia. Należy podkreślić, że bez takiego przygotowania opiekun nie będzie w stanie w odpowiedni – i bezpieczny! – sposób aktywizować tak wymagającego pacjenta, jakim jest senior z demencją.
