Dysfagia, czyli trudności w przełykaniu, jest powszechnym problemem wśród seniorów, który może znacząco wpłynąć na ich zdrowie i jakość życia. Wraz z wiekiem, zmiany w układzie nerwowym, osłabienie mięśni oraz choroby przewlekłe mogą prowadzić do zaburzeń przełykania, co zwiększa ryzyko niedożywienia, odwodnienia, a także zachłyśnięcia się i zapalenia płuc. Zrozumienie przyczyn, objawów i sposobów radzenia sobie z dysfagią jest kluczowe dla zapewnienia seniorom odpowiedniej opieki. W tym artykule przyjrzymy się, jak rozpoznać dysfagię, jakie kroki podjąć, aby zarządzać tym schorzeniem oraz jakie zmiany w diecie i stylu życia mogą pomóc w codziennym funkcjonowaniu osób starszych z tym problemem. 

Dysfagia może być wynikiem różnych problemów zdrowotnych, które wpływają na zdolność przełykania. Przyczyny dysfagii możemy podzielić na neurologiczne, mechaniczne, mięśniowe, fizjologiczne. 

Neurologiczne: 

• Udar mózgu: Konsekwencją udaru może być uszkodzenie obszaru w mózgu odpowiedzialnego za kontrolę mięśni biorących udział w przełykaniu. 

• Choroby neurodegeneracyjne: Schorzenia takie jak choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane, czy demencja mogą prowadzić do osłabienia mięśni przełyku. 

• Uszkodzenia nerwów: Uszkodzenie nerwów kontrolujących przełykanie, na przykład po operacjach szyi lub w wyniku choroby, może powodować dysfagię. 

Mechaniczne: 

• Zwężenie przełyku- może być spowodowane przez nowotwory, blizny po refluksie żołądkowym lub inne zmiany strukturalne. 

• Przepuklina przełyku– przemieszczenie części żołądka do klatki piersiowej może powodować ucisk i trudności w przełykaniu. 

• Zaburzenia motoryki przełyku: Np. achalazja, gdzie mięśnie przełyku nie rozluźniają się prawidłowo, co utrudnia przemieszczanie się pokarmu. 

Mięśniowe: 

• Miastenia gravis: Choroba autoimmunologiczna, która osłabia mięśnie odpowiedzialne za przełykanie. 

• Dystrofia mięśniowa: Zwyrodnienie mięśni prowadzące do osłabienia funkcji przełykania. 

Fizjologiczne: 

• Starzenie się: Proces starzenia może prowadzić do naturalnego osłabienia mięśni i spowolnienia odruchów przełykania. 

• Refluks żołądkowo-przełykowy: Długotrwałe cofanie się kwasu żołądkowego może prowadzić do uszkodzenia przełyku, co utrudnia przełykanie. 

Dysfagia dzieli się na dwa główne rodzaje, zależnie od miejsca, w którym występują trudności w przełykaniu. Może występować dysfagia oropharygnealna (ustno-gardłowa) lub przełykowa. 

Dysfagia Oropharyngealna (ustno-gardłowa): 

Dotyczy problemów z przełykaniem w obrębie jamy ustnej i gardła. Objawia się trudnością w rozpoczęciu przełykania, krztuszeniem się, kaszlem podczas jedzenia lub picia, oraz uczuciem zalegania pokarmu w gardle. Najczęściej związana jest z zaburzeniami neurologicznymi, takimi jak udar, choroba Parkinsona czy stwardnienie rozsiane. 

Dysfagia Przełykowa: 

Dotyczy trudności w przesuwaniu pokarmu z gardła do żołądka. Objawia się uczuciem zalegania pokarmu w przełyku, bólem lub dyskomfortem w klatce piersiowej podczas jedzenia, a także cofanie się niestrawionego pokarmu lub kwasu. Przyczyną mogą być zmiany strukturalne przełyku, takie jak zwężenia, nowotwory czy zaburzenia motoryki. 

Dieta odgrywa kluczową rolę w opiece nad osobami z dysfagią. Właściwie dobrane pożywienie nie tylko poprawia jakość życia seniora, ale także zapobiega poważnym komplikacjom zdrowotnym. Dostosowanie konsystencji pokarmów, zachowanie odpowiedniej postawy podczas jedzenia oraz monitorowanie nawodnienia to podstawowe zasady, które warto wdrożyć, aby zapewnić seniorowi bezpieczne i komfortowe spożywanie posiłków. Dieta dla osoby z dysfagią musi być dostosowana indywidualnie, z uwzględnieniem stopnia trudności w przełykaniu oraz preferencji smakowych seniora. Warto włączyć do diety różnorodne produkty, aby zapewnić seniorowi wszystkie niezbędne składniki odżywcze, a jednocześnie unikać monotonii. Konsultacja z dietetykiem lub specjalistą żywienia może być bardzo pomocna w opracowaniu planu żywieniowego, który będzie bezpieczny i zaspokoi potrzeby seniora. 

Dieta w dysfagii musi być starannie zaplanowana, aby pokarmy były łatwe do przełknięcia, a jednocześnie dostarczały niezbędnych składników odżywczych. W zależności od stopnia trudności w przełykaniu, pożywienie można podzielić na kilka konsystencji: 

Pokarmy Płynne: 

• Płyny zagęszczone: Woda, soki czy zupy mogą być zagęszczane specjalnymi preparatami, aby zmniejszyć ryzyko aspiracji. Gęstość płynu zależy od potrzeb seniora – może być lekko zagęszczona (konsystencja syropu) lub bardziej (konsystencja jogurtu). 

• Koktajle i smoothie: Przygotowywane z owoców, warzyw, mleka lub jogurtu, są łatwe do przełknięcia i bogate w witaminy oraz minerały. 

Pokarmy Półpłynne i Miękkie: 

• Purée: Warzywa, ziemniaki, mięso czy owoce można zmiksować na gładką masę, co ułatwia przełykanie. 

• Kisiele, budynie i galaretki: Są łatwe do spożycia, a jednocześnie atrakcyjne pod względem smaku. Galaretki powinny być odpowiednio przygotowane, aby nie były zbyt śliskie. 

• Kasze i owsianki: Odpowiednio rozgotowane, stanowią źródło węglowodanów, a dodatek mleka lub owoców podnosi ich wartość odżywczą. 

Pokarmy Stałe w Miękkiej Konsystencji: 

• Mięso mielone lub siekane: Dobrze ugotowane, miękkie mięso można podawać w postaci klopsików, pulpetów lub delikatnych potrawek. 

• Gotowane warzywa: Powinny być dobrze rozgotowane i łatwe do przeżucia. Można je podawać w postaci puree lub jako drobno pokrojone składniki. 

• Makaron i ryż: Dobrze rozgotowane, są łatwe do przełknięcia i stanowią bazę dla różnych dań.  

Podczas karmienia seniora z dysfagią ważne jest przestrzeganie kilku zasad, które zminimalizują ryzyko zakrztuszenia się i innych komplikacji: 

• Zachowanie Prawidłowej Postawy: Senior powinien siedzieć w pozycji wyprostowanej podczas jedzenia, co ułatwia przemieszczanie się pokarmu przez przełyk. Głowa powinna być lekko pochylona do przodu, aby zapobiec cofaniu się pokarmu. 

• Podawanie Małych Kęsów i Łyków: Porcje jedzenia powinny być małe, a tempo spożywania pokarmów wolne. To pozwala na lepszą kontrolę nad przełykaniem i zmniejsza ryzyko zadławienia. 

• Zachęcanie do Przełykania: Po każdej porcji jedzenia, senior powinien mieć czas na dokładne przełknięcie pokarmu. Można go zachęcać do przełykania, delikatnie naciskając na język lub podbródek, co stymuluje odruch przełykania. 

• Unikanie Rozpraszaczy: W trakcie posiłku senior powinien skupić się wyłącznie na jedzeniu. Unikanie rozmów, telewizji czy innych rozpraszaczy zmniejsza ryzyko zakrztuszenia się. 

• Odpowiednie nawodnienie: Jest kluczowe, jednak należy pamiętać o tym, że seniorzy z dysfagią mogą mieć trudności z przełykaniem płynów. Warto stosować zagęszczacze do napojów lub podawać je w formie półpłynnej, np. kisielu czy galaretki.  

Zagęszczanie pokarmów jest kluczowe w diecie seniorów z dysfagią, ponieważ pomaga zmniejszyć ryzyko zakrztuszenia się i aspiracji. Poniżej przedstawię sposoby na zagęszczanie posiłków u seniorów: 

• Gotowe preparaty zagęszczające – np. Nutrilis Clear firmy Nutrica. Dostosowują one konsystencję napojów do potrzeb osoby z dysfagią bez zmiany smaku. Są łatwe do zmieszania z wodą, sokiem zupą czy nawet kawą. 

• Zagęszczacze skrobiowe – bazują na skrobi, która zwiększa lepkość płynów i potraw. Sprawdzają się dobrze w gorących zupach. 

• Produkty spożywcze zagęszczające – puree z owoców i warzyw (puree z banana, marchewki, dyni) można dodać do jogurtów i kasz, aby nadać im odpowiednią konsystencję. 

• Budynie i kisiele – jako półpłynne przekąski. 

• Mąka ziemniaczana lub kukurydziana. 

• Płatki owsiane. 

Zagęszczając pokarm, warto regularnie sprawdzać konsystencję i upewniać się, że odpowiada ona możliwościom osoby z dysfagią, ponieważ potrzeby mogą się zmieniać. Konsultacja z dietetykiem lub logopedą może pomóc w doborze odpowiednich produktów i zapewnić bezpieczeństwo podczas posiłków. 

Kolejnym problemem, z którym borykają się opiekunowie u seniorów z dysfagią jest podawanie leków. Pamiętajmy, że zanim podamy jakikolwiek lek, należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, aby sprawdzić czy lek można podać w innej formie np. syropu, kropli. Należy mieć świadomość, że niektóre leki szczególnie te o przedłużonym uwalnianiu i/lub dojelitowe nie mogą być rozdrabniane, tylko musza zostać połknięte w całości. 

Jeśli lek ma postać płynną możesz zastosować sposób z zagęszczeniem płynu, aby zminimalizować ryzyko aspiracji. Jeśli to możliwe, lek możesz zmieszać z gęstym jogurtem, kaszką czy musem owocowym co ułatwi przełknięcie. Nie wolno zapominać o zachowaniu tutaj pozycji wysokiej lub półwysokiej i utrzymywać ją jeszcze przez 15 min po zakończonym posiłku/ podaniu leku. Po każdorazowym podaniu leku należy monitorować seniora czy nie występują trudności z przełykaniem, kaszel, duszność czy inne objawy dyskomfortu. 

W pewnych przypadkach, gdy niemożliwe jest karmienie droga doustną możemy spotkać się z PEGIEM- czyli przezskórną endoskopową gastrostomią) lub sondą żołądkową. W przypadku sondy żołądkowej ze względu na duże ryzyko przemieszczenia się, a tym samym zwiększonym ryzykiem zachłyśnięcia ta metoda dedykowana jest dla zespołu pielęgniarskiego. 

Podawanie posiłku i leków przez PEG jest dopuszczone dla opiekuna medycznego. PEG to rurka, która jest bezpośrednio wprowadzana do żołądka przez ścianę brzucha. Jest to bardziej długoterminowe rozwiązanie niż zgłębnik i jest stosowane u pacjentów, którzy nie mogą bezpiecznie przyjmować pokarmów doustnie przez dłuższy czas.  

• Podawanie pokarmów przez PEG: Pokarmy w postaci specjalnych mieszanek odżywczych są podawane bezpośrednio do żołądka przez PEG. Mieszanki te są starannie zbilansowane, aby dostarczyć wszystkich niezbędnych składników odżywczych. 

• Podawanie leków przez PEG: Leki są rozdrabniane lub stosowane w postaci płynnej, a następnie podawane przez PEG. Ważne jest, aby przed podaniem leku upewnić się, że jest on odpowiedni do podawania przez PEG, ponieważ niektóre leki mogą zatkać rurkę lub być mniej skuteczne. 

  Przygotowanie leku: 

• Rozdrabnianie tabletek: Jeśli lek jest w formie tabletki, należy sprawdzić czy można go rozkruszyć. Tabletki, które można rozkruszyć, należy dokładnie rozdrobnić, aby uniknąć zatkania PEG. 

• Rozpuszczanie leków: Po rozkruszeniu tabletki lub otwarciu kapsułki, lek należy rozpuścić w odpowiedniej ilości wody. Ważne jest, aby używać przegotowanej lub sterylnej wody, aby uniknąć infekcji. 

 Podawanie leku: 

• Przepłukanie PEG przed podaniem leku: Przed podaniem leku należy przepłukać PEG małą ilością wody (około 15-30 ml), aby upewnić się, że rurka jest drożna. 

Podawanie leku: Lek rozpuszczony w wodzie podaje się przez PEG za pomocą strzykawki. Po podaniu leku należy ponownie przepłukać rurkę wodą, aby upewnić się, że cały lek trafił do żołądka i aby zapobiec zatkaniu PEG. 

 Monitorowanie i opieka: 

• Obserwacja reakcji: Po podaniu leku należy monitorować pacjenta, aby upewnić się, że nie występują żadne reakcje niepożądane. 

• Czyszczenie i pielęgnacja: PEG wymaga regularnej pielęgnacji, aby zapobiec infekcjom i zapewnić jego prawidłowe funkcjonowanie. Należy dokładnie przestrzegać zaleceń dotyczących czyszczenia i pielęgnacji rurki. 

Istnieje jeszcze metoda karmienia przez PEG we wlewie ciągłym zużyciem specjalistycznych pomp przeznaczonych do podawania żywienia przemysłowego.  Pompa do karmienia to urządzenie, które precyzyjnie kontroluje przepływ płynnych pokarmów do żołądka przez PEG. Jest to szczególnie ważne dla pacjentów, którzy potrzebują stałego, powolnego podawania pokarmów lub dla tych, którzy mają trudności z trawieniem większych objętości jedzenia podawanych na raz. Pompa jest ustawiana na odpowiednią szybkość przepływu (zwykle mierzona w ml/godzinę), zgodnie z zaleceniami lekarza lub dietetyka. Ustawienia te mogą być dostosowywane w zależności od potrzeb pacjenta, np. zwiększając przepływ w ciągu dnia i zmniejszając go na noc. 

Dysfagia, czyli trudności w przełykaniu, to problem, który znacząco wpływa na jakość życia wielu seniorów. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie mogą zapobiec poważnym powikłaniom, takim jak niedożywienie, odwodnienie czy ryzyko zachłyśnięcia i aspiracji. Współpraca z lekarzami, logopedami i dietetykami jest kluczowa w opracowaniu indywidualnego planu opieki, który uwzględnia potrzeby żywieniowe i zdrowotne pacjenta. Odpowiednia dieta, dostosowanie konsystencji pokarmów oraz właściwe techniki karmienia, takie jak stosowanie PEG, mogą znacznie poprawić komfort i bezpieczeństwo chorego. Dbając o każdy aspekt opieki nad osobą z dysfagią, możemy pomóc jej w zachowaniu jak najwyższej jakości życia.